تفکر استقرايي

معلمي که براي تدريس، الگوي «تفکر استقرايي» را انتخاب مي کند بر حکم اين الگو طبق مراحل اين الگو مي بايست تفکر دانش آموز در رابطه با درک محتواي درس را از جزء به کل هدايت نمايد.

گرد آوري، سازمان دهي و کنترل مطالب    
هيلدا تابا، صاحب نظر فقيد در برنامه آموزشي، عامل عمده گسترش اصطلاح راهبرد تدريس محسوب مي شود. کار او در مدرسه ناحيه کانترا کاسنا نمونه اي دست اول از يک شيوه تدريس در بهبود توان دانش آموز در پردازش اطلاعات است. در واقع راهبرد او ستون اصلي يک برنامه تحصيلي مطالعات اجتماعي است (تابا 1966) و موجب تدوين دوره، واحد و دروس در هنگامي که بررسي محتوا توأم با آموزش تفکر صورت مي گيرد، مي شود.
او سه فرض درباره رويکرد خود معين مي سازد:
1.تفکر را مي توان آموخت.
2.تفکر درگير شدن فعاليت فرد و مطالب است.
3.جريانات تفکر در توالي (قانونمند) نضج مي گيرد.
به عبارت ديگر تابا معتقد است با استفاده از راهبرهاي تدريس به شاگردان کمک مي کنيم تا از طريق تمرينهاي
مختلف براي توسعه تفکر استقرايي خود تلاش نمايند، اين بدان معني است که دانش آموزان مجموعه اي از اطلاعات در قلمرو خاص (شعر، فرهنگ، کشورها و ...) داده مي شود. آنان اطلاعات را در مغز خود سازمان
مي دهند. نکات و مطالب (نمودها) را به يکديگر ارتباط مي دهند و آموخته هاي خود را در موقعيتهاي جديد تعميم داده و به کار مي گيرند و به اين ترتيب به فرضيه سازي، پيش گويي و توضيح پديده هاي نا آشنا
مي پردازند. حتماً خواهيد گفت جريانات فکري را نمي توان به صورت مستقيم و به صرف ارائه آن توسط معلم يا کسب نتايج فکري ديگران آموخت. ولي معلم مي تواند با کاربرد راهبردها و الگوهاي تدريس و کاهش نقش مستقيم و فعال خود در كلاس، يادگيري را دروني كرده و در مفهوم سازي به دانش آموزان ياري دهد.
فرض «تابا» بر اين است که براي چيرگي بر مهارتهاي معين  تفکر نخست بايد بر مهارتهاي معين قبلي آن تسلط  يافت و اين توالي را نمي توان معکوس کرد.
مفهوم تواليهاي قانونمند مستلزم راهبردهاي تدريسي است که ناظر بر اين تواليها باشد و تابا به وسيله کاربرد سه شيوه منطقي آن را به وجود آورده است که عبارت اند از:

(الف) تکوين مفهوم (راهبردهاي اساسي تدريس)؛
(ب) تفسير مطالب؛
(ج) کاربرد اصول؛
هر يک از اين شيوه ها سه گام دارد و معلم با هدايت مرحله به مرحله دانش آموزان خود مي تواند جريان تفکر را در کلاس به بالاترين سطح برساند.

به گامهاي الگو در جدول زير توجه کنيد:
        تصديق پيشگويي الگوي تفکر استقرايي
      پشتيباني پيشگويي  
      پيشگويي نتايج کاربرد اصول 
          استنباط کردن  
کشف روابط     تفسير مطالب 
تعيين جنبه هاي شاخص  
عنوان دهي  
گروه بندي                          تکوين مفهوم 
 فهرست گيري  

(الف) تكوين مفهوم
اين شيوه داراي مراحلي است که به وسيله آن معلم، دانش آموزان را به پايين ترين سطح تفکر يعني تعيين و برشماري اجزاء مرتبط با يک موضوع يا مسأله، گروه بندي اين اجزاء در طبقاتي که اعضاي آن خصوصيات مشترکي داشته باشند و عنوان سازي براي طبقات، هدايت مي کند. هيلدا تابا، براي کشانيدن دانش آموزان به انجام هر يک از اين فعاليت ها دست به ابداع رفتارهاي آموزشي به شکل دادن تکاليف مي زند. با هم وارد کلاس پنجم مي شويم تا چگونگي تدريس فعل لازم و متعدي را با توجه به گامهاي الگوي استقرايي، مورد بررسي قرار دهيم. معلم گروه هاي کاري 3 تا 5 نفره را در کلاس خود تشکيل مي دهد.
                  
گام اول
فهرست گيري
معلم: اعضاي هر گروه با مشورت يکديگر هر تعداد جمله کوتاه که مي توانند بنويسند. (5 دقيقه)


              
                         
معلم: به جملاتي که پاي تابلو نوشته شده توجه کنيد و در آنها فعل، فاعل و مفعول را مشخص کنيد.

 

           

گام دوم
گروه بندي
معلم: جملات را با هم مقايسه کرده و از روي شباهت و تفاوت آنها را به دو گروه تقسيم کنيد. (5 دقيقه)

           

                  

گام سوم
عنوان دهي
معلم: براي هر يک از اين گروهها عنواني را پيشنهاد نماييد.
معلم: مواردي که شما مي گوييد هر کدام مي تواند عنوان خوبي باشد ولي در دستور زبان فارسي اين جملات را از روي فعل آنها طبقه بندي مي کنند و عنوان مي دهد و بر اين اساس جملات گروه اول داراي فعل متعدي و جملات گروه دوم داراي فعل لازم هستند.

تکوين مفهوم در نگاه جدول
پرسشهاي فراخوان عمليات ذهني آشکار فعاليت آشکار رديف
- چه ديده ايد؟
- چه شنيده ايد؟
- آيا توجه کرده ايد؟ 
تفکيک به موارد بر شماري
و
فهرست گيري 
1 
- چه به هم تعلق دارد؟
- بر طبق چه معيارهايي؟ 
تعيين خواص مشترک 
گروه بندي 
2
- اين گروهها را چه بناميم؟
- کدام به چه و به چي تعلق
 دارد؟ تعيين نظم
سلسله مراتبي آن 
عنوان دهي 
3

(ب) تفسير مطالب
دومين شيوه هيلدا تابا در تدريس حول عمليات ذهني که او تحت عناوين تفسير، استنتاج و تعميم از آن نام
مي برد دور مي زند. فعاليتهاي آشکار و پنهاني که در تفسير مطالب و پرسشهاي معلم براي فراخواني فعاليتها به کار مي رود نشان مي دهد که شاگردان در اصل براي تعميم آموخته ها دست به تدوين فرضيه درباره روابط و اکتشاف فرضيه ها مي زنند. در نخستين گام پرسشهاي معلم، دانش آموزان را به فهرست نمودن خصوصيات مواد (تعيين جنبه هاي شاخص) هدايت مي کند.
اگر به خاطر داشته باشيد در گام اول از مرحله تکوين مفهوم، معلم از دانش آموزان مي خواست تا انواع جملات کوتاه را فهرست نمايند ولي در اولين گام در مرحله تفسير مطالب او از دانش آموزان فهرست خصوصيات جملات را مي خواهد و سپس آنها را به کشف شباهتها و تفاوت هاي بين جمله ها هدايت کرده و آنها را به طبقه بندي از روي خصوصيات و عنوان دهي بر اساس آن مي خواند.
در اين مرحله پرسشهاي معلم درباره رابطه علت و معلولي است. به فعاليت هاي خانم معلم و شاگردانش توجه کنيد.
گام اول
تعيين جنبه هاي شاخص
معلم: جملات گروه 1 چه شباهتي به هم و چه تفاوتي با گروه 2 دارد؟ (5 دقيقه)

              


                
گام دوم
کشف روابط
معلم: بچه ها پاسخ هاي خود را در رابطه با شباهت و تفاوت دو گروه جملات در جدولي مانند نمونه پاي تابلو بنويسند. در ستون عمودي افعال و ستون افقي خواص آنها را يادداشت نماييد و در داخل جدول در مقابل هر قسمت که خاصيت ذکر شده را دارد علامت (+) و اگر آن خاصه را ندارد علامت (-) بگذاريد. (10 دقيقه)

 


گام سوم
استنباط کردن

مي تواند جمله اي دو کلمه اي باشد در مقابل سؤال چه کسي را؟چه چيزي را؟جواب دارد همراه علامت مفعول مي آيد  با فاعل و مفعول معني جمله را کامل مي کند با فاعل معني جمله را کامل مي کند مفهوم شخص انجام دهنده کار را مي رساند زمان را نشان مي دهد معمولأ در آخر جمله مي آيد جزءاصلي جمله است خواص

 

افعال
 رديف گروه
  - + + + - + + + + شکست 1 يک
- + + + - + + + + ديد 2 
- + + + - + + + + انداخت 3 
- + + + - + + + + کرد 4 
+ - - - + + + + + نشست 5 
+ - - - + + + + + آمدم 6 دو
+ - - - + + + + + مي چرخد 7 
+ - - - + + + + + خنديد 8 
+ - - - + + + + + تابيد 9 

تفسير مطالب در نگاه جدول
پرسشهاي فراخوان عمليات ذهني آشکار فعاليت آشکار رديف
- چي يافتيد؟
- توجه کرديد؟
- ديديد؟ تفکيک به
واحد نمودن تعيين
 جنبه هاي
 شاخص 
1

- چرا اينطور شد؟ 
- تعيين روابط علت و معلولي
- ربط دادن طبقه ها به هم 
کشف
روابط 
2
- معني اين چيست؟
- چه تصويري در
ذهن شماست؟
- چه نتيجه اي مي گيريد؟ - فراتر از آنچه
داده شده رفتن
- يافتن معاني ضمني,
- استنتاج 
استنباط
کردن 
3

 

(ج) کاربرد اصول
در اين شيوه که در واقع قسمت فراموش شده اکثر تدريسهاي ماست، معلم بايد دانش آموزان را به فعاليت هايي وادار نمايد که بتوانند از يافته ها و آموخته هاي خود در موقعيت جديد استفاده کنند به اين منظور آنها ابتدا اقدام به پيشگويي مطالب و براي توضيح و پشتيباني از پيشگويي هاي خود اقدام به فرضيه سازي مي کنند و سپس با آوردن استدلال به رد يا قبول فرضيه ها مي پردازند. مثلأ در اين مرحله خانم معلم با خواندن جمله هاي جديد براي بچه ها از آنها مي خواهد که با توجه به آنچه ياد گرفته اند حدس بزنند که هر يک از جمله هاي جديد به کدام گروه تعلق دارد؟

گام اول
پيشگويي نتايج
معلم: جملاتي را که براي شما مي خوانم، بنويسيد و نوع فعل هر جمله را مشخص و درون جدول قرار دهيد.
_ ابوذر علي را به خانه آورد.
_ پدر رفت.
_ مسلمانان رسيدند.
_ حسن درس را آموخت.

                   
گام دوم
توضيح پيشگويي ها
معلم: علت قرار دادن افعال لازم يا متعدي را بيان کنيد. مثلأ چرا شما کلمه «مسلمان» را انتخاب نکرديد؟

گام سوم
تصديق پيشگويي ها

             
معلم: چرا فعل «آورد» را در گروه «متعدي» و فعل «رسيدند» را در گروه «لازم» قرار داديد؟
دانش آموزان: زيرا فعل اول به مفعول احتياج دارد و در مقابل سؤال چه کسي را؟ و چه چيز را؟ جواب مي دهد «علي را» و فعل رسيدند احتياجي به مفعول ندارد.
معلم: حالا با استفاده از خصوصياتي که در جدول نوشته ايد براي فعل لازم و معتدي تعريفي ارائه دهيد.
 

                     

کاربرد اصول در نگاه جدول
پرسشهاي فراخوان عمليات ذهني آشکار فعاليت آشکار رديف
- چه اتفاق
مي افتد اگر ........؟ - تعيين روابط علي
که به پيشگويي يا
فرضيه سازي منجر
مي شود - پيشگويي نتايج
- توضيح پديده هاي
نا آشنا
- فرضيه سازي 
1

چرا فکر مي کني که
اين اتفاق مي افتد؟ 
- تعيين روابط علي
که به پيشگويي يا
فرضيه سازي منجر
مي شود 
- توضيح و يا پشتيباني از پيشگويي ها و فرضيه ها 

2

چه چيزي نشان
مي دهد که اين واقعأ
يا احتمالأ درست است. 
- استفاده از اصول
منطقي يا دانش
حقيقي براي تعيين
شرايط لازم و کافي 
- تصديق پيشگويي ها 

3


در هر سه شيوه جوي از فعاليت دانش آموزان بر کلاس حاکم است معلم آغاز کننده تمام گامهاست و فعاليتها از قبل طراحي شده است. بنابراين براي رسيدن به هدف، معلم در نقش کنترل کننده و ناظر با رفتاري همکارانه ظاهر مي شود و نحوه پردازش اطلاعات توسط دانش آموزان را با بيان پرسشهاي مناسب فراخوان کنترل
 مي کند. وظيفه اصلي معلم درک آمادگي شاگرد براي کسب تجربه، فعاليتهاي شناختي جديد، درون سازي و مورد استفاده قرار دادن تجارب به دست آورده در موقعيت جديد است.
مهمترين کاربرد اين الگو بهبود ظرفيت تفکر و هدايت دانش آموزان به کسب و پرورش اطلاعات در ذهن است. از اين الگو مي توان در تعداد بسياري از برنامه هاي درسي در کلاسها و دوره هاي مختلف استفاده کرد. در شيوه سوم (کاربرد اصول) معلم با بيان مطالب و تکاليف جديد، در واقع مهارت استفاده از آموخته هاي قبلي در موقعيت جديد را پرورش مي دهد (تعميم) که اين يک تلاش عمدي براي افزايش تفکر محسوب مي شود. پس مي توان گفت جريانات استقرايي شامل خلاقيت در پردازش اطلاعات و نيز استفاده همگرا از اطلاعات در حل مسائل است.
الگوي تفکر استقرايي باعث مي شود دانش آموزان اطلاعات را گرد آورند. به دقت مورد بررسي قرار دهند، به شکل مفاهيم درآورند و دست ورزي با آن مفاهيم را ياد بگيرند. دانش آموزان با استفاده منظم از اين شيوه توانايي کارآمدتري در تکوين مفاهيم را مي يابند و بر چشم اندازهاي خود در نگرش به اطلاعات مي افزايند.
از راه مسئول ساختن گروهي از دانش آموزان در فعاليت استقرايي مي توان منابع کثيري از مطالب را به آنان آموزش داد. آنها بررسي مطالب از جهات مختلف را ياد مي گيرند و در تمام جنبه هاي اشياء و حوادث موشکافي مي کنند.